Dağ nedir ve neye dağ deriz?

“[Mountains’] originality and their beauty, too, lies in the fact that they bring vertical dimension to an otherwise flat world.”

P. Tapponier, Mountains

Dağların insan hayatında o kadar çok izi vardır ki: onlar ülkeleri birbirinden ayıran doğal sınırları teşkil eden; izole ettikleri vadilerde ve ülkelerde farklı dil ve kültürlerin gelişimini doğuran; iklim desenlerini değiştiren varlıklardır. Dağlar da canlılar gibi doğar, büyür, yaşlanır ve ölürler jeolojik takvimin yapraklarında.

Fakat Olimpos aşkına, neye dağ diyoruz? Türk Dil Kurumuna göre dağ, “Yer kabuğunun çıkıntılı, yüksek, eğimli yamaçlarıyla çevresine hâkim ve oldukça geniş bir alana yayılan bölümü.” New Oxford American lugatı ise “Çevresine kıyasla aniden yükselen dünya yüzeyindeki geniş ve doğal yükselti; büyük ve dik tepe” olarak tanımlamış dağı. Her iki tanım da dağların geniş ve yüksek olduğunu nitelemekle birlikte, malesef “dağ olmak” için gereken nicel ölçütten bahsetmiyorlar. Zaten bahsetmek de zor; çünkü üzerinde anlaşılmış bir ölçüt yok. Birleşik Devletler’de kriter 1000 ft (304.8 m), Türkiye’de ise 600 m. İngiltere ve Galler’de 2000 ft (609.75 m) irtifayı ölçüt olarak alıyorlar. Belki çoğunuz bir grup inatçı Galli’nin, Mynydd Graig Goch adlı 1998 ft yüksekliğindeki tepelerini dağ mertebesine çıkartmak için yağmur, çamur demeden yaptıkları ölçümler sonucunda gerçekte 2000 ft olduğunu bulmalarını konu alan bu habere denk gelmişsinizdir.

Ancak sadece yükseklikle sınırlı bir tanım yeterli değil. Aynı irtifaya sahip iki yükseltiden biri diğerinden daha dağsı duruyor olabilir. Bu bağlamda etrafında yer alan diğer yükseltilere kıyasla, söz konusu zirvenin ne kadar öne çıktığına göre de bir dağ tanımı var. Buna göre dağ, kendisini çevreleyen en alçak eş yükselti ile zirvesi arasında  300 m fark olan yükseltiye denebilir.

İşin ilginci, dağlar coğrafi olarak sadece karada olmak zorunda değiller. Aşağıdaki dünya haritasında açık mavi ile beyaza çalan renkli ve süreklilik arz eden kesimler su altı sıradağlarıdır. Mesela Atlas okyanusunun ortasındaki sırt sistemi, şekilde de görüldüğü gibi dünyanın en uzun dağ silsilesini oluşturuyor (Kırmızı kesit ve profil). Hawai adalarında yer alan Maona Kea ise deniz tabanından ölçüldüğünde 10,203 metre ile dünyanın en yüksek dağı ünvanına sahip (Mavi kesit ve profil). Kıyaslamak için bir de Himalaya dağlarının ortasından alınmış kesite bakın (Yeşil kesit ve profil).

Global topoğrafya ve batimetri verisi ile Maona Kea, Atlantik ortası sırt sistemi ve Himalaya üzerinden alınmış yükselti kesitlleri. Dünyamızın hem kıtasal hem de okyanusal alanlarda, dağlar büyük alanlar kaplamakta. İlk bakışta göze çarpan dağ sıraları: Kuzey ve Güney Amerika'nın batısında yer alan, sırasıyla kuzeyden güneye, Alaska, Kayalık dağları (ve buna paralel uzanan Kıyı şeridi, Cascades, Sierra Nevada), ve Andalar; Avrasya kıtasında ise Alp - Himalaya sistemi içinde Alpler, Toroslar, Zagros, Hindu-Kuş, Pamir, Tien-Shan, Karakorum ve Himalaya sıradağları.

Özetle, dağları karada, denizde ve her ikisinde birden ve de dünya dışındaki dünyamsı gezegenlerde de bulabiliyoruz. En önemlisi ise dağların, herşeyi sayısallaştıran dünyanın hışmından bir şekilde uzak kalmış, niteliksel yanı daha ağır basan tanımını biliyor ve kullanıyoruz. Bu haliyle, insan için hayatını kazandığı, maneviyatı ya da macerayı aradığı bu yerler daha büyük anlam ifade ediyor bana.

Bir sonraki yazının konusunu da dağ tipleri oluşturacak…

Advertisement